ΒΑΣΙΚΟΙ ΟΡΟΙ ΑΦΗΓΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑΣ ΑΠΟ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟ

ΕΝΙΣΧΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΠΗΓΩΝ

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ΄ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΑΦΗΓΗΣΗ – ΒΑΣΙΚΟΙ ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΟΙ ΟΡΟΙ (ΣΥΝΟΠΤΙΚΑ)

·         Σημειώνονται με σύμβολο √ οι γνώσεις που πρέπει να θεωρούνται κατακτημένες και, ως είναι ευνόητο, αποτελούν ακρογωνιαίο λίθο της υπό εξέταση ΘΕΩΡΙΑΣ. Οι λοιπές γνώσεις είναι περιφερειακές αλλά και ωφέλιμες, π.χ. όροι που αναδεικνύουν την «παιδεία» του μαθητή στο εν λόγω μάθημα και συνοδεύονται από το σύμβολο ≈

• Αφηγηματικό περιεχόμενο: Πρόκειται για πράξεις προσώπων και γεγονότα που αποτελούν μια ιστορία.  √

• Αφηγηματική πράξη: Αφορά τον τρόπο,  με τον οποίο παρουσιάζονται τα γεγονότα από τον αφηγητή.  

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΧΡΟΝΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ

α. Η χρονική σειρά.  √

Η σειρά με την οποία παρουσιάζει ο αφηγητής τα γεγονότα και η οποία σπάνια ταυτίζεται με τη φυσική τους σειρά. Έτσι, η αφήγηση μπορεί να ξεκινά στη μέση της ιστορίας και ο συγγραφέας να συμπληρώνει το χρόνο όπου προηγήθηκε με ανάδρομες παρεκβάσεις.  Με την παραβίαση της χρονικής σειράς προκύπτουν οι λεγόμενες αναχρονίες,  που διακρίνονται σε:

►αναδρομικές αφηγήσεις (ή αναδρομές flash back) που αναφέρονται σε γεγονότα προγενέστερα από το σημείο της ιστορίας, στο οποίο βρισκόμαστε σε μια δεδομένη στιγμή

► πρόδρομες αφηγήσεις (ή προλήψεις) που αφηγούνται / ανακαλούν εκ των προτέρων γεγονότα, τα οποία θα διαδραματιστούν αργότερα. 

Η χρονική σειρά μπορεί επίσης να είναι:

► γραμμική - ομαλή χρονική σειρά: από την αρχή ως το τέλος της ιστορίας με φυσική σειρά,  διάρκεια και αλληλουχία.

► in medias res: έναρξη της αφήγησης από τη μέση της υπόθεσης.  √

► αντίστροφη (από το τέλος στην αρχή της ιστορίας) ≈

► με εγκιβωτισμούς: η παρεμβολή μιας αφήγησης στο εσωτερικό μιας άλλης

► με παρεκβάσεις:  αναφορά σε άλλο θέμα, άσχετο με την υπόθεση

► με προοικονομία: η προετοιμασία της πλοκής, σύμφωνα με την οικονομία του έργου, δηλαδή η δημιουργία των κατάλληλων προϋποθέσεων, ώστε όσα θα  ακολουθήσουν να φαίνονται λογικά επακόλουθα των όσων προηγήθηκαν.

► με προσήμανση: ο προϊδεασμός του αναγνώστη με κάποιον υπαινιγμό που αφήνει ο αφηγητής για όσα θα ακολουθήσουν. 

β. Η χρονική διάρκεια. √

1. σκηνή → Όταν ο χρόνος της αφήγησης είναι ίσος με το χρόνο της ιστορίας.  Αποτελεί ισοχρονία. ≈

2. έλλειψη → παράλειψη μερικών χρονικών περιόδων,  ασυνέχεια της αφήγησης,  ασυνέχεια ανάμεσα στην ιστορία και τον αφηγηματικό λόγο (αφηρημένο κενό), π.χ. «κάμποσα χρόνια πέρασαν».  Συνιστά μορφή ανισοχρονίας  που χαρακτηρίζεται από τη μεγαλύτερη δυνατή επιτάχυνση. 

3. περίληψη ή σύνοψη → Σε λίγες φράσεις δίδονται μεγάλα χρονικά διαστήματα (μήνες,  χρόνια) χωρίς ιδιαίτερες λεπτομέρειες.  Αποτελεί μορφή ανισοχρονίας με ρυθμούς επιτάχυνσης λιγότερο γοργούς από αυτούς της έλλειψης. 

4. παύση →  Η αφήγηση συνεχίζεται (με τη μορφή παρεκβάσεων,  σκέψεων ή σχολίων του αφηγητή ή πολύ συχνά περιγραφών), ενώ ο χρόνος της ιστορίας σταματά.  Επομένως, κάποιο τμήμα της αφήγησης αντιστοιχεί σε σχεδόν μηδενική ιστορική διάρκεια.  Άρα η παύση αντιπροσωπεύει τη μεγαλύτερη δυνατή επιβράδυνση.  ≈

ΕΓΚΛΙΣΗ ≈

Σύμφωνα με το Genette, η έγκλιση καλύπτει τους δύο κύριους μηχανισμούς που ρυθμίζουν τη ροή της αφηγηματικής πληροφορίας και τη μέθοδο παρουσίασής της:

1. Την απόσταση → αφορά στη σχέση της ιστορίας με τα υλικά της. 

2. Την προοπτική / εστίαση → απαντά στο ερώτημα «ποιος βλέπει την ιστορία» και επομένως μέσα από ποιου τα μάτια τη μαθαίνει ο αναγνώστης. 

1.  ΑΠΟΣΤΑΣΗ. 

Οι βαθμοί απόδοσης του λόγου προϋποθέτουν και τις σχετικές αποστάσεις ανάμεσα στην ιστορία και την αφήγηση. 

Α. ΑΦΗΓΗΣΗ ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ  → Η περιγραφή μη λεκτικών συμβάντων σε λεκτικά.  √

• Η αφήγηση των γεγονότων είναι πάντα αφήγηση.  Η μίμηση είναι επίφαση αφήγησης, καθώς έχουμε περιγραφή μη λεκτικών συμβάντων σε λεκτικά.  √

Β. ΑΦΗΓΗΣΗ ΛΟΓΟΥ. √

α) Ο μιμούμενος / ευθύς λόγος → Η κατά λέξη αναπαραγωγή του διαλόγου των προσώπων από τον αφηγητή χωρίς περικοπές ή αλλοιώσεις. Η πιστή απόδοση του διαλόγου δηλώνεται τυπογραφικά με εισαγωγικά ή παύλες.

β) Ο διηγηματικός λόγος → Ο λόγος του προσώπου ενσωματώνεται  σε εκείνον του αφηγητή και ο αναγνώστης δε μαθαίνει τις ακριβείς λέξεις που «πρόφερε» ο ήρωας αλλά μόνο το περιεχόμενό τους και μάλιστα από το φίλτρο που το έχει περάσει ο αφηγητής, υπερτονίζοντας ή αποσιωπώντας τα σημεία που εκείνος επιθυμεί.

γ) Ο ελεύθερος πλάγιος λόγος → Πρόκειται για συγκεκριμένη τεχνική, η οποία δίνει  στον αφηγητή τη δυνατότητα να μεταφέρει τα λόγια, τις σκέψεις ή τις διαθέσεις ή τα συναισθήματα ενός άλλου προσώπου χωρίς να αλλάξει την τριτοπρόσωπη αφήγηση ούτε το βασικό αφηγηματικό χρόνο (συνήθως παρωχημένο).

2. ΕΣΤΙΑΣΗ √

Πρόκειται για τη διάκριση ανάμεσα σε ποιος βλέπει (ήρωας) και στο ποιος μιλάει (αφηγητής).

α) Αφήγηση  χωρίς εστίαση ή βαθμός εστίασης μηδέν (Αφηγητής>Πρόσωπα).

Ο αφηγητής λέει περισσότερα από όσα γνωρίζει οποιοσδήποτε από τους ήρωες (παντογνώστης αφηγητής).

β) Αφήγηση με εσωτερική εστίαση (Αφηγητής = Πρόσωπα)

Η οπτική γωνία σε αυτήν την περίπτωση είναι περιορισμένη και ανήκει σε έναν από τους ήρωες, ο οποίος περιορίζεται σε ό,τι ξέρει.

• Η εσωτερική εστίαση υποδιαιρείται σε:

α)  σταθερή, όπου το σύνολο της θέασης περνά μόνο από έναν ήρωα

β) μεταβλητή, όπου οι ήρωες που εστιάζουν εναλλάσσονται

γ) πολλαπλή, όπου παρακολουθούμε το ίδιο γεγονός μέσα από τα μάτια πολλών διαφορετικών ηρώων. ≈

γ) Αφήγηση με εξωτερική εστίαση (Αφηγητής<Πρόσωπα)   √

ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΑ ΕΠΙΠΕΔΑ

(τα εξετάζουμε μόνον όταν έχουμε δευτερεύουσες αφηγήσεις μέσα στην κύρια αφήγηση).  ≈

α) εξωδιηγητικό → αφορά αφηγήσεις που δεν ανήκουν οργανικά στο κείμενο και συνήθως ασχολούνται με τις συνθήκες διήγησης ή δημιουργίας του (όπως εισαγωγικές αφηγήσεις ή πρόλογοι στις εκδόσεις υποτιθέμενων ξεχασμένων χειρογράφων)

β) ενδοδιηγητικό / διηγητικό → συγκροτείται από τα γεγονότα της κύριας αφήγησης

γ) μεταδιηγητικό / υποδιηγητικό → περιλαμβάνει κάθε δευτερεύουσα αφήγηση, η οποία ενσωματώνεται στην κυρία. 

Ο ΑΦΗΓΗΤΗΣ

(Προσοχή: Ο αφηγητής και ο συγγραφέας είναι δύο διαφορετικά πρόσωπα που δεν  πρέπει να συγχέονται μεταξύ τους).

Ο Gerard Genette ταξινόμησε τους αφηγητές με βάση δύο κριτήρια:

α) Συμμετοχή στην ιστορία που αφηγούνται:

     • ομοδιηγητικοί αφηγητές, που ανθρώπου συμμετέχουν στην ιστορία που   αφηγούνται είτε ως πρωταγωνιστές,  είτε ως αυτόπτες μάρτυρες (π.χ. αυτοβιογραφικές αφηγήσεις.  √

     • ετεροδιηγητικοί αφηγητές, οι οποίοι δε μετέχουν στην ιστορία που  αφηγούνται (π.χ. ο Όμηρος που αφηγείται την ιστορία του Τρωικού πολέμου στην «Ιλιάδα» χωρίς να μετέχει σε αυτήν). √

β) Το αφηγηματικό επίπεδο όπου ανήκουν:

     • εξωδιηγητικοί, που είναι επιφορτισμένοι με την αφήγηση γεγονότων ή πράξεων, τα οποία είναι εξωτερικά σε σχέση με το κείμενο και συνήθως αναφέρονται στις συνθήκες δημιουργίες του (π.χ. όλοι οι πρόλογοι μυθιστορημάτων που υποτίθεται ότι αναπαράγουν ξεχασμένες ή χαμένες επιστολές,  ημερολόγια κ.ά.). ≈

     • ενδοδιηγητικοί, που λαμβάνουν μέρος στην υπόθεση και τα γεγονότα που αφηγούνται συνιστούν μετα-αφήγηση. ≈

Ο Booth διαχωρίζει τους αφηγητές σε:

1. δραματοποιημένους – μη δραματοποιημένους: Οι πρώτοι συμμετέχουν στην αναπαράσταση γεγονότων,  εμφανίζονται δηλαδή ως πρόσωπα της ιστορίας που αφηγούνται αντίθετα, οι δεύτεροι δε μετέχουν στην αναπαράσταση των γεγονότων και εμφανίζονται ως απλές φωνές (ακόμη οι δραματοποιημένοι αφηγητές μπορούν να διακριθούν σε παρατηρητές και σε δρώντες,  ανάλογα με το αν συμμετέχουν στην ιστορία ως απλοί μάρτυρες ή ως δρώντα πρόσωπα) √

2. αυτοσυνειδητοποιημένους και μη συνειδητοποιημένους: οι πρώτοι έχουν πλήρη συνείδηση του γεγονότος ότι αφηγούνται μια ιστορία,  ενώ οι δεύτεροι όχι. ≈

3. προνομιακούς και περιορισμένους: ανάλογα με το αν έχουν βαθιά ή επιφανειακή γνώση των γεγονότων που αφηγούνται (π.χ. αν ο αφηγητής είναι ένα μικρό παιδί,  είναι λογικό να έχει περιορισμένες δυνατότητες κατανόησης σε σχέση με τα γεγονότα που αφηγείται). ≈

4. αξιόπιστους και αναξιόπιστους: ο αναγνώστης μπορεί να εμπιστευτεί τα λεγόμενα και τις κρίσεις των πρώτων,  όχι όμως και των δεύτερων,  που ενδέχεται κάποια στιγμή να διορθώσουν οι ίδιοι τον εαυτό τους,  είτε να διορθωθούν από έναν άλλον αφηγητή. ≈