Τετάρτη 30 Νοεμβρίου 2011

ΑΠΟΚΡΙΑ 2, ΣΑΧΤΟΥΡΗΣ

Η Αποκριά – Μίλτος Σαχτούρης
Μακριά σ έν’ άλλο κόσμο γίνηκε αυτή
η Αποκριά
το γαϊδουράκι γύριζε μες στους έρημους δρόμους
όπου δεν ανάπνεε κανείς
πεθαμένα παιδιά ανέβαιναν ολοένα στον ουρανό
κατέβαιναν μια στιγμή να πάρουν τους αετούς τους
που τους είχαν ξεχάσει
έπεφτε χιόνι γυάλινος χαρτοπόλεμος
μάτωνε τις καρδιές
μια γυναίκα γονατισμένη
ανάστρεφε τα μάτια της σα νεκρή
μόνο περνούσαν φάλαγγες στρατιώτες εν δυο
εν δυο με παγωμένα δόντια
Το βράδυ βγήκε το φεγγάρι
αποκριάτικο
γεμάτο μίσος
το δέσαν και το πέταξαν στη θάλασσα
μαχαιρωμένο
Μακριά σ΄ έν’ άλλο κόσμο γίνηκε αυτή
η αποκριά.







Στο ποίημα Αποκριά ο εμφύλιος, το βίωμα, η παιδική αγνότητα, η φρίκη της εποχής «πεθαμένα παιδιά ανέβαιναν ολοένα στον ουρανό» κάνουν τον ποιητή να ξορκίζει το κακό με το παράλογο στοιχείο που στηρίζεται στο υλικό της αλήθειας «μακριά σ΄ έν΄ άλλο κόσμο γίνηκε αυτή/ η αποκριά» (σ.105). Το καρναβαλικό και το πραγματικό στοιχείο (παιδικές μνήμες αποκριάς, στρατιώτες, ιστορικά δρώμενα) συνυπάρχουν με το φεγγάρι (λαϊκό μοτίβο), που έχει και αυτό μασκαρευτεί από το μίσος των ανθρώπων «μαχαιρωμένο». Το ποίημα Αποκριά με σαφή την αναφορά του στο Εμφύλιο (1946-49) μπορεί να προσεγγιστεί μέσα από τις εικόνες του, το σχήμα κύκλου, τις αντιθέσεις, τη γλώσσα του.
Συζητείται πώς ο χώρος της παιδικής αγνότητας έγινε χώρος φρίκης, χώρος εφιαλτικός που θα συνοδεύει τον ποιητή δια βίου, εμπειρία που γίνεται ποίηση, αφού η πραγματικότητα ξεπερνάει σε τραγικότητα κάθε φαντασία. Επίσης είναι ανάγκη να εντοπιστούν τα στοιχεία του παράλογου, να συζητηθούν φράσεις-κλειδιά, που συνεξετάζονται με τη δομή, τη γλώσσα και όλα τα στοιχεία μορφής του ποιήματος, όπως: «Μακριά σ΄έναν άλλο κόσμο γίνηκε αυτή/ η αποκριά», όπου η φρικτή εμπειρία απωθείται, το βίωμα και η φρίκη δίνονται παραμορφωτικά ως ερημιά, φόβος, θάνατος, με την αξιοποίηση της τραγικής ειρωνείας «το γαϊδουράκι γύριζε μεσ’ στους έρημους δρόμους/ όπου δεν ανέπνεε κανείς». Οι επόμενες υπερρεαλιστικές εικόνες αποδίδουν τη φρίκη με διαπλοκή του γήινου και ουράνιου επιπέδου, με την εισβολή του παράλογου στοιχείου, π.χ.
«πεθαμένα παιδιά ανέβαιναν ολοένα στον ουρανό
κατέβαιναν μια στιγμή να πάρουν τους αετούς τους
που τους είχαν ξεχάσει
έπεφτε χιόνι γυάλινος χαρτοπόλεμος
μάτωνε τις καρδιές».
Έτσι στο σκηνικό στήθηκε προβάλλοντας καταστάσεις πραγματικές και ψυχικές, το παιδί στον πόλεμο, ο θάνατος, η αποκριά και το πέταγμα του αετού έγινε πόλεμος γυάλινος (τραγωδία) σε ένα κρύο τοπίο «χιόνι»,ΧΡΩΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΣΑΧΤΟΥΡΗ, όπου ματώνουν οι καρδιές. Το τοπίο συμπληρώνεται με τη γονατισμένη γυναίκα στο δρόμο που πέθαινε από την πείνα, η φρίκη του βίαιου θανάτου αποδίδεται εικαστικά (σχέση υπερρεαλισμού και ζωγραφικής),
«μια γυναίκα γονατισμένη
ανάστρεφε τα μάτια της σα νεκρή» (αθώα θύματα),
το στίγμα του πολέμου δίνεται με τους στίχους
«μόνο περνούσαν φάλαγγες στρατιώτες εν-δυο
εν-δυο με παγωμένα δόντια».
Τα παγωμένα δόντια αποδίδουν το θάνατο που μοίραζαν οι στρατιώτες. Τα εξωκειμενικά συμφραζόμενα γίνονται κειμενικά στοιχεία με φόντο για το ατομικό και συλλογικό βίωμα την Αποκριά. Στην επόμενη στροφή ο πόλεμος και το μίσος αντανακλάται στη φύση, καθώς και το ρομαντικό λαϊκό μοτίβο, το φεγγάρι, που έχει και αυτό μασκαρευτεί γεμάτο από το μίσος των ανθρώπων. Τα επίθετα που το χαρακτηρίζουν «αποκριάτικο, μασκαρεμένο» αναδεικνύουν με σαρκασμό το δράμα της ζωής και τα αδιέξοδα, π.χ.

«Το βράδυ βγήκε το φεγγάρι
αποκριάτικο
γεμάτο μίσος
το δέσαν και το πέταξαν στη θάλασσα
μαχαιρωμένο»
Το ποίημα κλείνει με το σχήμα του κύκλου και την απώθηση της αποκριάς στη μνήμη και σε έναν άλλο χρόνο και κόσμο ως να μην έγινε. Μέσα από τη μνήμη αναζητείται διέξοδος, το παράλογο στηρίζεται σε υλικό της αλήθειας, ο χρόνος είναι πραγματικός-ιστορικός και γίνεται ποιητικός με τη μετάπλαση της εμπειρίας σε ποίηση.
Η δομή του ποιήματος, η καθημερινή γλώσσα, η απουσία στίξης όλα μεταφέρουν την εσωτερική εντύπωση από το ποιητικό γεγονός και την ψυχική κατάσταση του ποιητικού υποκειμένου.
ΕΝΙΣΧΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ
Διδακτικοί στόχοι: Η γνωριμία και εξοικείωση των μαθητών/τριών με την έκδηλα αντιλυρική ποιητική γραφή (=γλώσσα) του Μ. Σαχτούρη.
Η γενικότερη αναφορά στην μεταπολεμική υπερρεαλιστική ποίηση.
Ο ρόλος της εικόνας στην αφήγηση του ποιήματος.
Η φύση του παράλογου κατά τον σχηματισμό του ποιήματος.

Ο τίτλος του ποιήματος "Αποκριά" μπορεί να συσχετισθεί με το επικαιρικό γεγονός και να αποτελέσει έτσι την αφόρμησή μας. Ενδέχεται βέβαια -σε μιαν άλλη χρονική περίοδο- την αφόρμηση να την προσφέρει το σημείωμα του σχολικού βιβλίου (σ. 25) με τα αντίστοιχα εργοβιογραφικά στοιχεία για τον ποιητή. Τι λέει ο πρώτος στίχος; Ο ίδιος στίχος επαναλαμβάνεται αλλού; Με δεδομένη την απάντηση ότι έγινε κάπου αυτή η αποκριά (προσοχή στην προβολή της λέξης) περνούμε στην αφήγηση του ποιήματος.
Στους στίχους 2-11 ποια στοιχεία περιγράφουν την αποκριά; Το γαιδουράκι γύριζε, να πάρει τους αετούς τους, χιόνι … χαρτοπόλεμος. Σε αυτά τα στοιχεία της αποκριάς μπορούν να προστεθούν και η εικόνα της γυναίκας και των στρατιωτών που είναι στοιχεία όχι της αποκριάς, αλλά της πραγματικότητας. Αν εφαρμόσουμε την ίδια έρευνα και στους επόμενους πέντε στίχους (12-16) θα ανακαλύψουμε ως στοιχείο της αποκριάς το φεγγάρι αποκριάτικο και ως στοιχείο της πραγματικότητας τη θάλασσα. Φαίνεται πως το ποίημα εξαντλείται εδώ; Δηλαδή στην απόδοση μιας τελεσμένης κατά τα καθιερωμένα αποκριάς; Μια προσεκτικότερη ανάγνωση θα μας πείσει για το αντίθετο. Φαίνεται δηλαδή πως στο ποίημα λανθάνει και μια άλλη πραγματικότητα. Πού συγκεκριμένα εντοπίζεται;
Οι φράσεις έρημους δρόμους/όπου κανείς δεν ανέπνεε (στ. 2-3), πεθαμένα παιδιά ανέβαιναν ολοένα στον ουρανό (στ. 4), κατέβαιναν … να πάρουν (στ. 5), γυάλινος χαρτοπόλεμος (στ. 6), μια γυναίκα … σα νεκρή (στ. 6-7), με παγωμένα δόντια (στ. 11), το φεγγάρι … γεμάτο μίσος (στ. 14), το δέσαν και το πέταξαν (στ. 15), μαχαιρωμένο (στ. 16) δείχνουν ως εικόνες πέραν της συνηθισμένης πραγματικότητας, φτιάχνουν μιαν άλλη, αυτή που δημιουργεί ο ποιητής, το ποιητικό είδωλό της. Δεν είναι δύσκολο να εντοπίσουμε τι κυριαρχεί σε αυτές. Η ερημιά, η ανυπαρξία της ζωής, ο πόνος, ο θάνατος, το μίσος. ΜΟΤΙΒΑ ΣΑΧΤΟΥΡΗ.
Ειδικά το μίσος θα αποτελέσει και αντικείμενο προβληματισμού. Πώς δηλαδή να αναγνωσθεί ο δέκατος τέταρτος στίχος "γεμάτο μίσος", με τα προηγούμενα ή με τα επόμενα; Στην πρώτη περίπτωση προσθέτει ένα γνώρισμα στο φεγγάρι, αποκριάτικο και γεμάτο μίσος για όσα βλέπει, ενώ στη δεύτερη δείχνει την αντίσταση του φεγγαριού με βάση τη φύση του σε όσα βλέπει! Γι'αυτό και το πέταξαν στη θάλασσα μαχαιρωμένο, αφού μίσησαν ό,τι καλό απέμενε. Αυτό είναι και το καταστάλαγμα του ποιήματος; Και ο τελευταίος στίχος; Τι θέλει να τονίσει ο ποιητής με την επανάληψή του;
Ενδέχεται στο σημείο αυτό να υπάρξει προβληματισμός και πέρα από τα ενδοκειμενικά και εξωκειμενικά συμφραζόμενα του ποιήματος. Ο ίδιος ο άνθρωπος δεν συμπράττει καθημερινά σε πράξεις και καταστάσεις επιθετικές έως και επονείδιστες; Βέβαια σημαντικό στην ερμηνεία του τελευταίου (και πρώτου) στίχου είναι ο τόνος ανάγνωσης, ο τόνος της εσωτερικής θερμοκρασίας. Ίσως να μην λειτουργεί ως ανάμνηση μόνον της φρικιαστικής αποκριάς, ίσως να δρα και ως αποτροπή! Να μην ξανάρθει!

Στο εξεταζόμενο ποίημα προβλήθηκε ο κόσμος του Σαχτούρη "που βούλιαξε ή μάλλον παραμορφώθηκε από τη διάβρωση του κακού και αιμάσσει χωρίς να πεθαίνει, ζει με τον τραυματισμό ενός σφαγιαστή θανάτου".

Εργασία: Διαβάστε το ποίημα "Σάββατο" που ανήκει στην ίδια με το ποίημα "Η αποκριά" συλλογή του Μ. Σαχτούρη και προσπαθήστε να εντοπίσετε ομοιότητες και διαφορές: α) στη μορφή και το λεξιλόγιο των δύο ποιημάτων β) στην ποιητική πραγματικότητα που παρουσιάζουν με δεδομένη την κατοχική και αυτήν του εμφυλίου πολέμου εμπειρία του ποιητή.
ΣΟΣ: σύντομη εφιαλτική ιστορία, τίτλος-είσοδος σε έναν άλλο κόσμο, το οικείο γίνεται ξένο και πώς, αποσυμβολισμοίοι δύο κόσμοι, η γλώσσα, οι αντιθέσεις, η σκηνοθετική άρθρωση σε εικόνες.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου