ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ 36

ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΚΛΗ, ΚΕΦΑΛΑΙΟ 36


Ο Επιτάφιος του Περικλή είναι ένα κείμενο-παράδοση, διότι διδάσκεται στις σχολικές τάξεις του ελληνικού σχολείου εδώ και πάρα πολλές δεκαετίες. Μέχρι πριν από ένα χρόνο αποτελούσε εξεταστέα ύλη για τους μαθητές της θεωρητικής κατεύθυνσης γ' ενιαίου λυκείου. Πλέον, όμως, αποτελεί διδακτέα ύλη για όλους τους μαθητές της γ' λυκείου, αφού ενσωματώθηκε στα μαθήματα της γενικής παιδείας.
Κατά τη γνώμη μου, ήταν μια σοφή απόφαση -εκ μέρους του υπουργείου παιδείας και του παιδαγωγικού ινστιτούτου- να εισαγάγουν τον Επιτάφιο στη γενική παιδεία: Διότι είναι ένα έργο αυτοτελές στο οποίο διαφαίνεται σε όλο της το μεγαλείο η αρχαία Αθήνα. Όποιος λοιπόν θέλει να λέει ότι έχει τη στοιχειώδη κλασική παιδεία, είναι αναγκαίο να έχει διαβάσει έστω και μια φορά το συγκεκριμένο κείμενο.
Η αλήθεια βέβαια είναι ότι οι μαθητές θετικής και τεχνολογικής κατεύθυνσης δεν ενθουσιάστηκαν ουδόλως όταν ενημερώθηκαν ότι θα έχουν μάθημα αρχαίων ελληνικών και στην τρίτη τάξη του λυκείου. Και μάλλον έχουν δίκιο, μια και σε αυτή τη χρονιά όλοι επικεντρώνονται στα μαθήματα της κατεύθυνσης και επιθυμούν ο κορμός να είναι απλός. Και καλώς ή κακώς ο Επιτάφιος δεν είναι και τόσο εύκολο κείμενο. Παρόλα αυτά οι ιδέες που περικλείει και οι πολλαπλές συζητήσεις διαχρονικού ενδιαφέροντος που μπορούν να «ξεπηδήσουν» μέσα από τις σελίδες του, νομίζω ότι ικανοποιούν εντέλει τους μαθητές. Χρειάζεται όμως οπωσδήποτε καλή προετοιμασία από τον καθηγητή, ώστε να κάνει το μάθημα ενδιαφέρον για όλους.
Παρακάτω παραθέτω σχόλια για την καλύτερη κατανόηση της ενότητας 36 του Επιταφίου. Πιστεύω πως θα μπορούσαν να φανούν χρήσιμα τόσο στους καθηγητές, όσο και στους μαθητές (αλλά και στους υποψηφίους του ΑΣΕΠ 2006 - ας μην ξεχνάμε ότι ο Επιτάφιος αποτελεί εξεταστέα ύλη στο συγκεκριμένο διαγωνισμό)...



ΕΝΟΤΗΤΑ 36

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Θα αρχίσω λοιπόν πρώτα από τους προγόνους· γιατί είναι δίκαιο και ταυτόχρονα ταιριαστό σε περίπτωση, όπως η σημερινή, να τους αποδίδεται αυτή η τιμή της μνημόνευσης. Γιατί κατοικώντας οι ίδιοι τη χώρα αδιάκοπα, καθώς η μια γενιά διαδεχόταν την άλλη, την παρέδωσαν μέχρι τώρα ελεύθερη με την ανδρεία τους. Και εκείνοι είναι άξιοι για έπαινο και ακόμη περισσότερο οι πατέρες μας· γιατί δίπλα σε όσα κληρονόμησαν, απέκτησαν με πολύ κόπο όση εξουσία έχουμε και την κληροδότησαν σε μας τους τωρινούς. Τους περισσότερους όμως τομείς αυτής της πολιτείας εμείς οι ίδιοι, οι οποίοι σήμερα λίγο πολύ βρισκόμαστε στην ώριμη ηλικία, τους αυξήσαμε και κάναμε την πόλη απόλυτα αυτάρκη σε όλα, και για τον πόλεμο και για την ειρήνη. Αυτών εγώ τα πολεμικά έργα, με τα οποία αποκτήθηκε το καθένα, ή αν κάποτε οι ίδιοι ή οι πατέρες μας αποκρούσαμε με γενναιότητα κάποιον βάρβαρο ή Έλληνα εχθρό που κίνησε εναντίον μας, επειδή δεν θέλω να μακρηγορώ σε ανθρώπους που τα γνωρίζουν καλά, θα τα αφήσω· Με ποιες όμως αρχές φτάσαμε σε αυτό το σημείο ακμής και με ποιο πολίτευμα και με ποιον τρόπο ζωής έγινε αυτή μεγάλη, αφού αυτά δείξω πρώτα, τότε θα προχωρήσω και στον έπαινο αυτών των νεκρών, επειδή θεωρώ ότι θα ήταν πολύ ταιριαστά να ειπωθούν αυτά στην περίπτωσή μας και ωφέλιμο είναι να τα ακούσει όλο το πλήθος των πολιτών και των ξένων, που είναι μαζεμένο εδώ.

Η ΔΟΜΗ
Α. Έπαινος των Αθηναίων.

1. Έπαινος των προγόνων και αιτιολόγησή του.
• Η προσφορά της αυτοχθονίας.
• Η προσφορά της ελευθερίας.
2. Έπαινος των πατέρων και αιτιολόγησή του.
• Η δημιουργία της αθηναϊκής ηγεμονίας.
• Η κληροδότησή της στις επόμενες γενιές.
3. Έπαινος στη σύγχρονη γενιά, που είναι και αυτή του ρήτορα (Περικλή) και αιτιολόγησή της.
• Η διατήρηση και ενίσχυση της πόλης σε όλους τους τομείς.
• Η επιμέλεια για την αυτάρκεια της πόλης.

Β. Ο προκαθορισμός από τον ίδιο το ρήτορα της εξέλιξης του λόγου.

1. Αναφορά στην παράλειψη του πολεμικού έργου των Αθηναίων και η στήριξη αυτής της αναφοράς.
• Πρόθεση του ρήτορα είναι να μην κουράσει το ακροατήριο.
• Θεωρείται γνωστό το προηγούμενο πολεμικό έργο απ΄ τους ακροατές.
2. Προσδιορισμός του περιεχομένου του λόγου και αιτιολόγησή του.
• Οι τρεις παράγοντες του αθηναϊκού μεγαλείου.
• Κατ’ αυτόν τον τρόπο θα ωφεληθούν οι ακροατές.


ΣΧΟΛΙΑ

α) Έπαινος των προγόνων και της σύγχρονης γενιάς:
«Ἄρξομαι δὲ… αυταρκεστάτην»

Όπως γνωρίζουμε από την εισαγωγή, μετά το προοίμιο ενός επιτάφιου λόγου, ακολουθεί το εγκώμιο των προγόνων, το οποίο συνήθως καταλαμβάνει τη μεγαλύτερη έκταση. Πιστός, λοιπόν, σε αυτήν τη συνήθεια ο Περικλής δηλώνει ότι θα αρχίσει πρώτα από τους προγόνους. Στη συνέχεια, όμως, παρεκκλίνει από το καθιερωμένο και τους αφιερώνει πολύ λίγο χώρο.

«δίκαιον γὰρ… δι’ ἀρετὴν παρέδωσαν»: Είναι δίκαιο (δίκαιον) να γίνει λόγος για τους προγόνους, γιατί το επιβάλλει η θυσία των νεκρών και το καλεί η περίσταση. Είναι ταιριαστό (πρέπον), γιατί το επιβάλλει η ηθική υποχρέωση που νιώθει τόσο ο ρήτορας, όσο και οι παρευρισκόμενοι έναντι των συμπολιτών τους που χάθηκαν για την πατρίδα. Ακολουθώντας το τυπικό των επιταφίων λόγων, ο Περικλής προβάλλει την αυτοχθονία των Αθηναίων και επαινεί τους προγόνους που παρέδωσαν τη γη τους ελεύθερη ως εκείνη την εποχή χάρη στην ανδρεία τους. Αξίζει να σημειώσουμε ότι η «ἀρετὴ» είναι κυρίαρχη σε όλο το έργο που εξετάζουμε. Στη συγκεκριμένη περίπτωση και ιδίως με τη χρήση του χρονικού «μέχρι τοῦδε» γίνεται προσπάθεια από το ρήτορα να συνδεθεί η ανδρεία που έδειξαν οι πρόγονοι με τη γενιά του Περικλή.
Οι Αθηναίοι χωρίζονται σε τρεις γενιές:
Α) «Οἱ πρόγονοι»: Από τη μυθική εποχή ως το τέλος των μηδικών πολέμων (479 π.Χ.)
Β) «Οἱ πατέρες ἡμῶν»: Μέχρι το 446 π.Χ. όταν έγινε συνθήκη ανάμεσα στους Αθηναίους και τους Πελοποννησίους και συμπληρώθηκε η οργάνωση της ηγεμονίας.
Γ) «Αὐτοὶ ἡμεῖς οἵδε οἱ νῦν ἔτι ὄντες μάλιστα ἐν τῇ καθεστηκυίᾳ ἡλικίᾳ»: Η εποχή των συνομηλίκων του Περικλή, που τότε ήταν 60 χρονών.

Οι Πρόγονοι είναι άξιοι επαίνου γιατί ήταν αυτόχθονες και γιατί παρέδωσαν τη χώρα ελεύθερη με την αρετή τους.

Η αυτοχθονία ήταν ένα χαρακτηριστικό των Αθηναίων που τους έκανε να νιώθουν εθνική υπερηφάνεια. Η υπενθύμιση του γεγονότος ότι η Αθήνα κατοικούταν μόνιμα από ένα ελληνικό φύλο, ήταν ένας κοινός τόπος στους επιταφίους λόγους που χρησιμοποιούταν πάντα για να τονωθεί το φρόνημα των Αθηναίων και να υποδηλωθεί το χρέος που είχαν να προασπίσουν την πατρίδα τους.

Η ελευθερία της Αθήνας, αλλά και όλης της Ελλάδας, οφειλόταν στους γενναίους αγώνες που διεξήγαγαν οι πρόγονοί τους κατά των Περσών.

Οι πατέρες ἡμῶν είναι πιο άξιοι από τους προγόνους γιατί επάξια κληρονόμησαν μια τέτοια χώρα, δημιούργησαν την αθηναϊκή ηγεμονία και διαφύλαξαν τα αγαθά της Αθήνας και τα παρέδωσαν στους μεταγενέστερους. Σε αυτήν τη γενιά οφείλεται η ίδρυση της Δηλιακής συμμαχίας (478 π.Χ.) και η οργάνωση της πόλης σε ηγεμονία.

Οι σύγχρονοι του Περικλή επαύξησαν όλα όσα είχαν κληρονομήσει από τις δύο προηγούμενες γενιές και κατέστησαν την πόλη απόλυτα αυτάρκη και για τον πόλεμο και για την ειρήνη. Χάρη σε αυτούς επεκτάθηκε η αθηναϊκή ηγεμονία, βαθμιαία οι σύμμαχοι μετατράπηκαν σε υπηκόους και αναπτύχθηκε η πόλη οικονομικά, εμπορικά και πνευματικά.

Αυτάρκεια: Δεν εννοεί την εσωτερική οικονομική αυτάρκεια τόσο, όσο τη δυνατότητα που είχε η πόλη να προμηθεύεται τα πάντα από κάθε γωνιά τα Γης με τη βιομηχανία, το εμπόριο και τον ισχυρό στόλο που εξασφάλιζε τη θαλάσσια υπεροχή της πόλης.

Είναι φανερό ότι ο Περικλής είχε τη διάθεση να παρουσιάσει το έργο της γενιάς του ως σημαντικότερο από το αντίστοιχο έργο των δύο προηγούμενων γενιών. Έτσι, ενώ χρονολογικά τουλάχιστον οι πρόγονοι και οι πατέρες καλύπτουν πολύ περισσότερα χρόνια από τους σύγχρονους του Περικλή και ενώ έχουν να επιδείξουν πολεμικά κατορθώματα μοναδικά, ωστόσο ο ρήτορας καταφέρνει να παρουσιάσει το έργο τους μειωμένο σε σύγκριση με το έργο της γενιάς του κάνοντας χρήση εύστοχων σχημάτων λόγου:
Α) Λόγω της σύνταξης το έργο των προγόνων και των πατέρων παρουσιάζεται σαν να είναι υποταγμένο σε κάποιο άλλο νόημα: α) «την γάρ χώραν… παρέδοσαν», υποτάσσεται στην έννοια της δικαιοσύνης και του καθήκοντος («δίκαιον αὐτοις καὶ πρέπον… δίδοσθαι») β) «κτησάμενοι γάρ… προσκατέλιπον», υποτάσσεται στην έννοια του χρέους που έχει η πόλη να επαινέσει τους προγόνους και τους πατέρες «ἄξιοι ἐπαίνου ἔτι μᾶλλον…»
Β) Χρησιμοποιεί περισσότερες λέξεις για να δηλώσει το υποκείμενο που αντιστοιχεί στην κάθε γενιά, προσδίδοντας έτσι υποσυνείδητα μεγαλύτερη αξία στο έργο της γενιάς που της αποδίδεται το μεγαλύτερο υποκείμενο: «οἰ πρόγονοι» – Οἱ πατέρες ἡμῶν – «Αὐτοὶ ἡμεῖς οἵδε οἱ νῦν ἔτι ὄντες μάλιστα ἐν τῇ καθεστηκυίᾳ ἡλικίᾳ».
Γ) Το ίδιο συμβαίνει και με το ρήμα που αποδίδεται στην κάθε γενιά: «οἰκοῦντες παρέδωσαν» – «κτησάμενοι προσκατέλιπον» – «ἐπηυξήσαμεν καὶ παρασκευάσαμεν».

β) η «Πρόθεσις» του λόγου

Η ιστορία της Αθήνας έβριθε πολεμικών επιχειρήσεων και επιτυχιών και γι’ αυτό είχε καθιερωθεί ως κοινός τόπος των επιταφίων λόγων, αλλά και των πανηγυρικών λόγων γενικότερα, η διεξοδική παρουσίαση των πολεμικών κατορθωμάτων των προηγούμενων γενιών. Παρόλα αυτά, όμως, παρατηρούμε ότι ο Περικλής προσπερνά γρήγορα αυτό το σημείο («ὧν ἐγὼ τὰ μὲν κατὰ πολέμους… οὐ βουλόμενος, ἐάσω»), παρεκκλίνοντας ακόμη μια φορά από το καθιερωμένο. Γιατί το κάνει αυτό; Παρακάτω δίνεται επιγραμματικά η απάντηση:
• Δεν θέλει να κουράσει το ακροατήριο με πληροφορίες που τις γνωρίζουν καλά («μακρηγορεῖν ἐν εἰδόσιν οὐ βουλόμενος»). Το επιχείρημα αυτό αποτελεί περισσότερο πρόφαση και πρόχειρη δικαιολογία, παρά σοβαρή προσπάθεια στήριξης της επιλογής του Περικλή.
• Ο Περικλής και η γενιά του δεν είχαν να επιδείξουν ανάλογα πολεμικά κατορθώματα συγκριτικά με αυτά των προηγούμενων γενιών.
• Ο Περικλής επιθυμεί να εκμεταλλευτεί την περίσταση για να εξάρει την πολιτική του, το πολίτευμα και τους τρόπους με τους οποίους η πόλη του έφτασε στο μεγαλείο. Άλλωστε εκείνη την ιστορική στιγμή ο λαός είχε ήδη αρχίσει να δυσανασχετεί λόγω των στρατιωτικών επιτυχιών των Σπαρτιατών και η πολιτική του Περικλή, ο οποίος κατηύθυνε την Αθήνα όλο και πιο βαθιά στον πόλεμο, ήταν στο στόχαστρο. Οι ολιγαρχικοί είχαν βρει την κατάλληλη ευκαιρία για να ασκήσουν κριτική στη δημοκρατική παράταξη. Μέσα, λοιπόν, σε αυτό το κλίμα, πώς ήταν δυνατόν ο Περικλής να μην εκμεταλλευτεί την περίσταση, για να ενισχύσει το φρόνημα των παρευρισκομένων;
• Ο Θουκυδίδης σε άλλα χωρία του κειμένου έχει ήδη ιστορήσει συνοπτικά τα Μηδικά και έχει εκφράσει τη γνώμη του για αυτά, τα οποία, όπως φαίνεται, καταδικάζει.

☻ Στην ενότητα 36 βρίσκεται η κεντρική ιδέα του λόγου: «ἀπὸ δὲ οἵας ἐπιτηδεύσεως ἤλθομεν ἐπ’ αὐτὰ καὶ μεθ’ οἵας πολιτείας και τρόπων ἐξ οἵων μεγάλα έγένετο».
Η ἐπιτήδευσις (οι αρχές συμπεριφοράς): Είναι οι αξίες, τα ιδα¬νικά και το γενικό πνεύμα που εμπνέουν και καθοδηγούν, που διαμορφώνουν τη ζωή, που ρυθμίζουν τη δράση στη δημόσια και ιδιωτική ζωή των Αθηναίων του 5ου αι. π.Χ.
Η πολιτεία (το πολίτευμα): Οι μέθοδοι οργάνωσης και διακυβέρνησης του αθηναϊκού κράτους, οι κανόνες που ρυθμίζουν τη λει¬τουργία της δημόσιας ζωής, το πολίτευμα, η πολιτειακή οργάνωση και οι πολιτει¬ακοί θεσμοί.
Οι τρόποι (ο τρόπος ζωής): Πώς σκέφτεται και ενεργεί ο άνθρωπος ως ιδιώτης κυρίως· ο χαρακτήρας του Αθηναίου πολίτη, όπως αυτός εκδηλώνεται στις προσωπικές του σχέσεις.

Για την ανύψωση της Αθηνάς σε μοναδική πόλη συνέβαλαν και οι τρεις παραπάνω παράγοντες, και οι πατέρες και οι σύγχρονοι. Οι δύο γενιές υψώνονται εξ ίσου στη σφαίρα της ιστορίας για την προσφορά τους στη διαμόρφωση της οικονομικής, πολιτικής και πολιτιστικής μοναδικότητας της Αθήνας.

«ἀπὸ δὲ οἵας ἐπιτηδεύσεως ἤλθομεν ἐπ’ αὐτὰ καὶ μεθ’ οἵας πολιτείας και τρόπων ἐξ οἵων μεγάλα έγένετο»: Η χρήση όμοιας αντωνυμίας και για τους τρεις παράγοντες (οἵας, οἵας, οἵων) φανερώνει τη συνοχή και την ομοιότητά τους. Η χρήση όμως διαφορετικών προθέσεων (ἀπὸ, μετὰ, ἐκ) διαφυλάσσει την αυτοτέλεια του καθενός και τονίζει την παραπληρωματική τους λειτουργία.

Με τη φράση «ἤλθομεν έπ’ αὐτὰ» ο ρήτορας αναφέρεται: α) στην αθηναϊκή ηγεμονία, όπως αυτή παραδόθηκε από τους πατέρες και αυξήθηκε από τη γενιά του Περικλή, β) στην οικονομική ανάπτυξη, την αυτάρκεια και τη στρατιωτική δύναμη της Αθήνας, γ) στους νικηφόρους πόλεμους (τα κατά πολέμους έργα), είτε κατακτητικούς (οἷς ἕκαστα ἐκτήθη) είτε αμυντικούς (ἠμυνάμεθα).

Στο τέλος της ενότητας 36 ο Περικλής νιώθει την ανάγκη να δικαιολογηθεί για την παρέκκλισή του από τη συνηθισμένη διάρθρωση επιταφίου λόγου. Οι λόγοι που επιλέγει αυτήν τη γραμμή είναι δύο: α) «οὐκ ἄν ἀπρεπὴ λεχθῆναι ταῦτα» και β) «τὸν πάντα ὅμιλον… ξύμφορον εἶναι ἐπακοῦσαι αὐτῶν». Είναι επομένως πρέπον να ακουστούν αυτά, αλλά και ωφέλιμο, αφού οι Αθηναίοι θα ακούσουν συγκεντρωμένα τα πλεονεκτήματα που απολαμβάνουν ως πολίτες της Αθήνας σε σύγκριση με τον τρόπο ζωής των αντιπάλων, ενώ οι ξένοι που παρευρίσκονται θα μεταφέρουν και στον υπόλοιπο κόσμο το μεγαλείο της Αθήνας.






Σχήματα Λόγου :

α. Η παρήχηση του -τ- (και των άλλων οδοντικών)
- ἐν τῷ τοιῷδε τὴν τιμὴν ταύτην τῆς μνήμης δίδοσθαι· τονίζεται με τα πολλά οδο¬ντικά η τιμητική αναφορά των προγόνων
- τὰ δὲ πλείω αὐτῆς αὐτοὶ ἡμεῖς οἵδε οἱ νῦν ἔτι ὄντες ἐν τῇ καθεστηκυίᾳ ἡλικίᾳ ἐπηυξήσαμεν καὶ τὴν πόλιν τοῖς πᾶσι παρεσκευάσαμεν καὶ ἐς πόλεμον καὶ ἐς εἰρήνην αὐταρκεστάτην· στη φράση αυτή υπάρχει παρήχηση και του -π-• με τα πολλά οδο¬ντικά και με το -π- υπογραμμίζεται ζωηρότερα η προσφορά της γενιάς του ρήτορα.
β. Το σχήμα λιτότητας σε δύο σημεία: οὐκ ἀπόνως και οὐκ ἀπρεπῆ• με την άρνηση γίνεται πιο ήπιος ο λόγος και αποφεύγεται η απόλυτη διατύπωση.
γ. Η επανάληψη: ἀπὸ οἵας..., μεθ' οἵας..., ἐξ οἵων Με τις επαναλήψεις και με το πολυσύνδετο που υπάρχει στη φράση ο ρήτορας έχει την πρόθεση να τονίσει τα στοιχεία που συνιστούν το αθηναϊκό μεγαλείο (δημιουργεί έμφαση) και παράλ¬ληλα να δώσει σαν σε διάγραμμα και με γενικούς τίτλους την πορεία που θα ακο¬λουθήσει ο λόγος του (στη φράση υπάρχει και χιαστό: μεθ' οἵας πολιτείας καὶ τρό¬πων ἐξ οἵων, καθώς και αναστροφή: τρόπων ἐξ οἵων).
δ. Το κλιμακωτό: Η εκφραστική κλιμάκωση του επαίνου των τριών γενεών• με τη βαθμιαία αύξηση των συλλαβών και των λέξεων που ανα-φέρονται στους προγόνους, στους πατέρες και στη σύγχρονη με το ρήτορα γενιά εξαίρεται εκφραστικά η αξία της τελευταίας.
ε. Με το σχήμα εκ παραλλήλου: δίκαιον καὶ πρέπον· δίνεται έμφαση στην ορθότητα της τιμητικής μνημόνευσης των προγόνων.
στ. Η βραχυλογία: πρὸς οἷς ἐδέξαντο (= πρὸς ἐκείνοις ἅ ἐδέξαντο).
Κοντά στα σχήματα λόγου θα μπορούσε να αναφερθεί η προσπάθεια του ρήτορα να κερδίσει την εύνοια των ακροατών του με τη δήλωση ότι δε θα τους κουράσει με το να λέει γνωστά (μακρηγορεῖν ἐν εἰδόσιν οὐ βουλόμενος).

Ετυμολογικά Σχόλια:

πρόγονος: παρασύνθ. από το προγίγνομαι (από τα πρὸ + γίγνομαι). δίκαιος: από το δίκη (θεμ. δικα-) + ιος. τιμή: από το τίω + μη. μνήμη: από το μνάομαι –μνῶμαι (πρβλ. μιμνῄσκω, μιμνῄσκομαι) + μη. χώρα: από την ίδια ρίζα με τα χαίνω, χάσκω, οἰκέω -ῶ: από το οἶκος (θεμ. οἰκο/ε) + jω. διαδοχή: παρασύνθ. από το διαδέχομαι, ἐλεύθερος: από ρίζα ἐλευθ-, από την οποία τα ἐλεύθω, ἐλεύσομαι (ως μέλλ. του ἔρχομαι) κτλ. ἀρετή: από ρίζα ἀρ-, από την οποία τα ἀρέσκω, ἀρείων, ἄριστος κτλ. ἄξιος: από το ἄγω (με τη σημασία του «ζυγίζω») από το ἄγ-τι-ος. δέχομαι: από το δέκομαι που προέρχεται από ρίζα δεκ-, από την οποία και τα δεξιός, δοκέω -ῶ κτλ. ἀρχή: από το ἄρχω + η. ἀπόνως: παρασύνθ. από το ἄπονος (ἀ + πόνος) + ως. ἡλικία: από το ἧλιξ (αυτός που έχει την ίδια ηλικία, ο συνομήλικος) + ία. αὐξάνω ή αὔξω: από την ίδια ρίζα από την οποία και το auxilium. αὐτάρκης: από το αὐτός + ἀρκέω -ῶ. ἔργον: από το ἔργω ή ἔρδω (= πράττω). βάρβαρος: συγγ. με το σανσκρ. barbarà-s (= τραυλός, ούλος δηλ. σγουρός)• οπωσδήποτε όμως η λέξη είναι ηχοποίητη σύμφωνα με τον ήχο της γλώσσας των ξενόγλωσσων. πολέμιος: από το πόλεμος + ιος. προθύμως: παρασύνθ. από το πρόθυμος + ως• το πρόθυμος από το προ + θυμός. ἀμύνω, ἀμύνομαι: από το προθεματικό α και θέμα μυν-, το οποίο υπάρχει στο ελληνικό μύνη (= πρόφαση για αναβολή) και τα λατιν. munio, moenia, munus κτλ. μακρη-γορέω -ῶ: παρασύνθ. από το μακρός + ἀγορεύω. οἶδα: από ρίζα Fειδ - (υποθετικός ενεστ. εἴδω). ἐπιτήδευσις: παρασύνθ. από το ἐπιτηδεύω +σις. το ἐπιτηδεύω από το επίρρ. ἐπίτηδες + ευω. το επίτηδες από τη φράση επί τάδε [κατά τη γνώμη άλλων από τη φράση ἐπί τὸ ἦδος(=με σκοπό την τέρψη)]. πολιτεία: από το πολιτεύω + ία. τρόπος: από το τρέπω +ος. δηλόω -ῶ: από το δῆλος + jω. το δῆλος από το *δεj - ἦλος, από σανσκρ. ρίζα dev - (= λάμπω), νομίζω: από το νόμος + ιζω. ἀπρεπής: από το στερητικό α + πρέπω. ὅμιλος: από το ὁμοῦ + ἴλη (αμφισβητούμενη ετυμολογία), ἀστός: από το ἄστυ. σύμφορος: παρασύνθ. από το συμφέρω + ος.

Ἄρξομαι: αρχηγός, αρχή, αρχάγγελος.
Δίκαιον: δίκαιος, δικαιωματικά, δικαιοδοσία.
Μνήμης: μνήμα, μνημόνευση, μνημείο.
Δίδοσθαι: δίνω, δότης, αντίδοτο, αποδίδω.
Κτησάμενοι: κτήμα, κτηματίας, κτηματολόγιο.
Προσκατέλιπον: εγκαταλείπω, διάλειμμα, ελλιπής, λοιπός, λείψανο.
Παρεσκευάσαμεν: σκεύος, Παρασκευή.
Εἰδόσιν: είδηση, ειδήμων, ιστορία.
Εἶμι: ισθμός, εισιτήριο, προσιτός.
Ἐγένετο: γέννα, γενιά, γενάρχης.
Νομίζων: νόμισμα, νόμος, νομικισμός.
Λεχθῆναι: λόγος, λέξη, ρήτορας, ρήμα.

Ερωτήσεις:
1) Να εντοπίσετε τους κοινούς τόπους του θεσμοθετημένου επιταφίου λόγου που υπάρχουν στην ενότητα. Σε ποια σημεία παρεκκλίνει ο Περικλής από την παραδοσιακή δομή ενός επιταφίου λόγου και τι επιχειρήματα χρησιμοποιεί, για να δικαιολογήσει τη διαφοροποίησή του;
2) Να εντοπίσετε την κεντρική ιδέα του Επιταφίου και να τη σχολιάσετε.

Βιβλιογραφία:
• Μιχάλης Α. Μιχαηλίδης, Περικλέους Επιτάφιος, φροντιστήρια Μαραγκού, Θεσσαλονίκη 1993.
• Ι.Θ. Κακριδής, Ερμηνευτικά Σχόλια στον Επιτάφιο του, Εστία, Αθήνα, 1985.
• Παναγιώτης Εμμανουηλίδης, Θουκυδίδη, Ο Επιτάφιος του Περικλή, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2000.
• Παρασκευή Κατσούγκρη, Θουκυδίδη, Περικλέους Επιτάφιος, Εκδοτικός Όμιλος Συγγραφέων Καθηγητών, Αθήνα, 2001.
• Δ. Ε. Πασχαλίδη, Θουκυδίδη, Περικλέους Επιτάφιος, Ζήτη, Θεσσαλονίκη, 2001.